معماری جهان اسلام






معماری جهان اسلام

گرد آوری : نادره شجاع دل

نیمسال اول 89-90



1. معماری صدر اسلام تا اوایل قرن پنجم هجری در کشورهای اسلامی

2. معماری اسلامی ایران

3. معماری اسلامی مصر، سوریه، عربستان

4. معماری اسلامی ترکیه از آناتولی تا امپراتوری عثمانی

5. معماری اسلامی شمال غرب آفریقا

6. معماری اسلامی هند

7. معماری اسلامی اسپانیا

- منابع و ماخذ.











محدوده سرزمین های اسلامی در دوره های تاریخی :

(از صدر اسلام تا اوایل صفویه)

















































































































































































1. معماری صدر اسلام تا اوایل قرن پنجم هجری در کشورهای اسلامی





1-1 مسجدالحرام و مسجدالنبی



2-1 سایر مساجد صدر اسلام در دهه های اول هجری



3-1 مساجد اموی



4-1 مساجد عباسی



5-1 مساجد ایرانی قرون اولیه هجری











1-1 مسجدالحرام و مسجدالنبی

قبل از شناخت معماری صدر اسلام به بررسی پیشینه ی مسجدالحرام و کعبه و مسجدالنبی و سیر تحولات آن دو، تا عصر حاضر می پردازیم:

مسجدالحرام کعبه و

کعبه

قرآن کریم تصریح نموده که کعبه بدست حضرت ابراهیم بازسازی گشته است. در عین حال قرآن این دیدگاه را نفی نمی کند که زمانی دراز پیش از آن این خانه وجود داشته و سپس تخریب شده است. با استناد به این آیات و پاره ای روایات عده ای معتقدند که بنای کعبه بدست حضرت آدم بنا شده است.

حضرت ابراهیم به اتفاق همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل از بین النهرین به سرزمین حجاز آمده، آن دو را در این سرزمین گذاشته و بازگشتند. پس از آنکه با لطف خدا چاه زمزم پدید آمد و اسماعیل و مادر وی هاجر امید زندگی یافتند، همانجا در کنار ساکنانی که در اطراف بودند و با پدید آمدن آب به این سوی آمده بودند، به زندگی خود ادامه دادند.

در واقع همه ماجرا تقدیری خاص بود که می بایست به احیای دین ابراهیمی در این سرزمین بینجامد. وقتی اسماعیل سی ساله شد حضرت ابراهیم بار دیگر به مکه آمدند. در این زمان آنها با کمک یکدیگر خانه کعبه را تجدید بنا کردند.











محل کعبه قبل از احداث آن احداث کعبه و آغاز شکل گیری شهر

اسماعیل در میان عربهای نواحی مکه رشد یافته بود و از میان آنها همسری برگزید و نسلی که از اوست به عربهای عدنانی مشهور گشتند.

بعد از اسماعیل قبیله های جرهم و خزاعه بر مکه تسلط یافته و در طی سالیان بعد به بت پرستی روی آورده بت های خود را در کعبه گرد آوردند. در حدود دو قرن پیش از بعثت حضرت پیامبر تسلط بر مکه و کعبه بدست قبیله قریش افتاد. کعبه همواره مقدس بود اعراب بر گرد آن طواف می کردند به پرستش بت های خود می پرداختند. زمانی که رسول خدا سی و پنج سال داشتند (پنج سال قبل از بعثت) سیلی در مکه جاری شد و به سمت مسجدالحرام آمده و کعبه را ویران کرد. در پی آن قریش تصمیم به بازسازی کعبه گرفتند. در این بازسازی مقداری از مساحت حجر اسماعیل کاسته و بر بنای کعبه افزودند. همچنین به جای دو در قبلی یک در ورودی گذاشته و ارتفاع آن را حدود دو متر بالا بردند. سقفی نیز برای آن قرار دادند که آب آن به وسیله ی ناودانی به حجر اسماعیل می ریخت.

در پی سیزده سال رسالت پیامبر در مکه و پس از آن هجرت به مدینه بازسازی و مرمت خاصی در ساختمان کعبه انجام نشد. در سال هشتم هجرت پس از فتح مکه به دست مسلمانان داخل کعبه از وجود بت ها پاک گشته و مراسم عبادی حج احیا شد.

این مراسم وقایع زندگی انسانهای پاک و موحدی است که یادگار دین حنیف بودند و بصورت نمادین در این مراسم انجام می شدند تا سرمشقی برای دیگر انسان های موحد شده بعنوان شعائر دین الهی باقی بمانند.

در سال 64 هجری در زمان حکومت امویان عبداله بن زبیر شورش کرده و شهر مکه را به عنوان مرکز حکومت خود برگزید. وی به رغم مخالفت برخی از اصحاب ساختمان کعبه را که در جریان درگیری ها آسیب دیده بود از پایه برداشت و در جریان آن کوشید تغییری را که قریش در ساختمان کعبه داده بودند (از مساحت حجر اسماعیل کاسته و یک در گذاشته بودند) به حالت اول بازگرداند.

چند سال بعد در سال 73 ه. ق. شهر مکه بدست حجاج بن یوسف افتاد و وی با نوشتن نامه ای از عبدالملک مروان خلیفه وقت اجازه گرفت که کعبه را به شکل قبلی خود درآورد.

سالیان دراز بعد بازسازی کعبه در حد ترمیم و مرمت ادامه داشت تا اینکه در سال 1039 سیل عظیمی روی داد منجر به تخریب ساختمان کعبه شد و در سال 1040 بنای آن مجددا بازسازی شد



















کعبه بعد از بازسازی قریش کعبه در زمان حضرت ابراهیم











کعبه بعد از بازسازی حجاج بن یوسف کعبه بعد از بازسازی عبید الله بن زبیر تاکنون با گذشت نزدیک به 400 سال بنای موجود همان بنای سال 1040 می باشد و تنها مرمتهایی در آن صورت گرفته که یکی از مهمترین آنها در سالهای 1415 تا 1427 ه. ق. در زمان ملک فهد سعودی و توسط موسی بن لادن انجام یافت که شامل مرمت فرسودگی سنگهای نمای خارجی، بندکشی مجدد، برداشتن سقف و سه ستون چوبی و اجرای مجدد آنها با چوبهای جدید، مرمت سنگهای نمای داخلی بصورت رج به رج و نهایتا بازسازی کامل حجر اسماعیل بود.









طرح بازسازی کعبه توسط سعودی ها









مسجدالحرام

در پیش از اسلام و صدر اسلام هیچ حصار و بنایی در اطراف کعبه نبود. با گسترش اسلام و افزوده شدن به شمار مسلمانان احساس شد که باید محدوده ی طواف وسیع تر گردد. از این رو به دستور خلیفه ی دوم خانه های اطراف کعبه را به محدوده ی مسجد افزودند و دیواری کمتر از قامت انسان در اطراف آن کشیده و مشعلهایی بر فراز دیوار ها نصب کردند. خلیفه سوم نیز در سال 26 ه. ق. بار دیگر بر محدوده مسجد افزوده و رواق هایی برای صحن ساخت. این نخستین باری بود که بخشهایی از صحن مسجدالحرام مسقف می شد.

در زمان ولید عبدالملک اموی علاوه بر توسعه مسجد و اجرای رواقها، ستونهای آن را تزئین و در قسمتهایی از آنها طلا بکار برد. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به این نام شهرت دارد.

تغییرات مسجدالحرام در دوره عباسی شامل توسعه های متعدد در زمان خلفای متعدد عباسی، افزودن مناره و گسترش تزئینات می شد.

در دوره امرای ممکولی و عثمانی توسعه خاصی در مسجدالحرام صورت نگرفته و فقط وضع موجود آن هراز چندگاهی مرمت و یا نوسازی می شد.

در سال 1368 ه. ق. (1328 ش) ملک عبداعزیز سعودی دستور توسعه مسجدالحرام را داد و مساحت آن را به 160861 مترمربع رساند. افزوده دوم سعودی به سال 1409 ه. ق. تا این تاریخ بیشترین افزایشی بود که در طول تاریخ مسجدالحرام در این مسجد صورت گرفت. این توسعه با مساحتی بالغ بر 76000 مترمربع در ضلع غربی مسجد بود. احداث زیرزمین، ایجاد یک طبقه روی طبقه همکف، احداث پله های برقی، احداث محوطه های باز در ضلع های شرق، غرب و جنوب برای نمازگزاران به وسعت 88000 مترمربع و ایجاد تهویه مطبوع از دیگر اقدامات این دوره به شمار می روند.





























وضع موجود مسجد الحرام



مسجدالنبی

نخستین مسجدی که پس از اسلام ساخته شد مسجد قبا بود که در سال نخست هجری بلافاصله پس از هجرت رسول خدا به یثرب و وارد شدن ایشان به محله قبا ساخته شد.

چندی پس از ورود رسول خدا به مدینه سنگ بنای مسجدالنبی که خانه پیامبر نیز بود نهاده شد و همه اصحاب از زن و مرد با اشتیاق شروع به ساختن مسجد کردند. مسجدی که رسول خدا بنا کرد از جهات زیادی با آنچه امروز در جای آن ساخته شده تفاوت دارد. زیرا در زمینی محدودتر با بنایی ساده تر و خلوص بیشتر بنا شده بود.

مساحت اولیه این بنا حدود 1050 مترمربع بود. پلان اولیه مسجد شامل یک صحن و خانه پیامبر در ضلع شرقی آن بود. ضلع شمالی صحن با شاخه های خرما مسقف شده بود که با تغییر قبله مسلمین از بیت المقدس به کعبه این قسمت به ضلع جنوبی صحن انتقال یافت. در سال هفتم هجرت با افزایش تعداد مسلمانان پیامبر بر وسعت مسجد افزوده و مساحت آن به 2400 مترمربع رسید.















خانه پیامبر و طرح اولیه مجد النبی

از زمان خلیفه دوم تا اواخر عباسیان توسعه های متعددی در مسجدالنبی صورت گرفت. در اواخر دوره عباسیان مسجدالنبی دچار آتش سوزی شده و توسط مملوکان مصری بازسازی شد.

آخرین بازسازی اساسی قبل از دوره معاصر، بازسازی و مرمت اساسی مسجدالنبی توسط سلطان عبدالحمید اول عثمانی است.























مسجد النبی در دوره های تاریخی (از آغاز تا دوره عثمانی)



در دوره معاصر نیز دو دوره بازسازی توسط سعودی ها را داریم. دوره اول در سال 1373 ه. ق. توسط ملک عبدالعزیز در سه ضلع شمالی، غربی و شرقی توسعه یافته و مساحت مسجدالنبی را به 16000 مترمربع رساند.

دوره دوم بازسازی سعودی ها که توسط ملک فهد در سال 1405 آغاز شد شامل توسعه ای به وسعت 82000 مترمربع در اضلاع شرقی، غربی و شمالی، ایجاد تجهیزاتی شامل پله برقی، وضوخانه های متعدد، نورپردازی، تاسیسات تهویه مطبوع، تعبیه سقفهای چادری بازشو برای حیاط های پیشین و... بود.















تصاویری از وضعیت فعلی مسجد النبی



2-1 سایر مساجد صدر اسلام در دهه های اول هجری

مساجد صدر اسلام در دهه های اول هجری به تبعیت از الگوی مسجدالنبی شامل محضوره مستطیل شکلی هستند که دارای یک حیاط باز و یک فضای سرپوشیده در سمت قبله هستند.

شبستان یا همان فضای سرپوشیده شامل چند ردیف ستون می شود که سقفی مسطح یا شیبدار را نگه می دارند. ساده ترین شکل مساجد عربی در گستره زمانی یک نسل پس از وفات پیامبر یافت می شوندکه طرح اولیه مساجد فسطاط، قیروان، کوفه و بغداد از این دسته اند. وجه مشخصه این مساجد سادگی پلان و نمای آنها بوده که از اصول ساده زیستی دین اسلام الهام می گرفته است.

3-1 مساجد دوره اموی

به نظر می رسد کنار هم قرار دادن ساده حیاط و دیوارهای محصورکننده چندان مورد اقبال قرار نگرفت و رواقی به صورت ساده یا قوس دار جوانب حیاط قرار داده شدتا هم فضا را مفصل بندی کند و هم نمازگزاران را در برابر عوامل جوی مصون نگه دارد. پس از آن افزایش تدریجی فضاهای سرپوشیده را شاهدیم. متمایزترین مساجد دوره اموی به دوره متاخر اموی یعنی از ولید اول به بعد منسوب می شود. کارکرد مساجد این دوره کارکرد صرفا مذهبی نبوده، بلکه می توانند در رقابت با معماری مسیحی سرچشمه الهام بناهای دیگر قرار گیرند. از مهمترین مساجد این دوره باید به مساجد دمشق، مدینه و بیت المقدس اشاره نمود. در خصوص مسجد دمشق انتخاب موقعیت آن حائز اهمیت است. هر چند ممکن بود جهت احداث مسجد دمشق که قلب امپراطوری اموی بود از یک زمین بایر استفاده شود، برعکس خلیفه توجه خود را به بهترین نقطه مرکز شهر کرد. این محوطه محصوره عظیم مقدسی بود که معبد ژوپیتر بوده و به جای آن کلیسای یحیای تعمید دهنده ساخته شده بود. هدف خلیفه اموی از این انتخاب موقعیت، سعی در به اثبات رساندن برتری دین اسلام بر ادیان پیشین و رهایی مسلمانان قیمومیت فرهنگی مسیحی می باشد. ولید برای بازسازی مسجدالنبی و احداث مسجد دمشق و مسجدالقصی تمام توان مالی و هنری امپراطوری اموی را بکار گرفته و حتی هنرمندان و کارگرانی از سایر کشورها گرد آورد تا مسجد را با تزئینات چشمگیر فراتر از یک کانون اجتماعی و عبادی به عنوان یک ابزار سیاسی به دست گیرد. این سه بنای کلیدی در نظر عامه بیانگر دینداری ولید بودند. نظام پوششی سقفها همچنان پوشش ابتدایی تیرهای چوبی می باشد.









مسجد کبیر دمشق















بیت المقدس – مسجد الاقصی بازسازی مسجدالنبی توسط ولید





4-1 مساجد دوره عباسی

در ادامه سبک دوره قبل باز هم وسعت رواقهای پیرامون صحن و وسعت شبستان افزایش یافت. توام با افزایش سطح شبستان تزئینات آن نیز به طرز چشمگیری افزایش می یافت. ردیف ستونهای صدها واحد تکرار شونده منعکس کننده صفهای طولانی نیایشگران به هنگام نماز بود. جهت تاکید بر شبستان از نماهای پرکارتر در این جبهه، تعبیه یک راهروی وسیع و بلند و شیروانی و بعدها گنبد در شبستان استفاده شده است.

در نماهای خارجی مساجد عباسی بر خلاف فضاهای داخلی تاکید بر سادگی بود و از پشت بندهای تکرار شونده در گوشه ها و اضلاع، ورودی های با تزئینات چشمگیر و مناره در نمای خارجی استفاده می شده است چون مسجد سامره (عراق) و مسجد سوسه (تونس).









مسجد سوسه - تونس













مسجد کبیر سامره







مقیاس وسیع بیشتر مساجد عباسی از دیگر خصوصیات این دوره می باشد.

گاه مقیاس مسجد با افزودن فضای بازی در سه جبهه افزایش داده می شد چون مسجد ابن طولون (قاهره).

















مسجد ابن طولون قاهره



در مساجد اوایل این دوره، در نظام پوششی سقفها هرچند سیستم تیر و ستون جای پوشش چوبی و اندود کاهگل را گرفته بود ولی سیستم پوشش سقف همچنان ابتدایی بود. از آنجا که سیستم پوشش طاق و گنبد قبل از اسلام در ایران ابداع شده بود لذا اولین مساجد این قرون که پوشش طاق و قوس داشته اند مساجد جامع فهرج یزد و تاری خانه دامغان می باشد.

تا این دوره چون تمام مساجد اولیه عمدتا از ستون و سقف تخت استفاده کرده اند لذا دارای سقفهای نسباتا کوتاهتری هستند. از قرن سوم هجری در بعضی مساجد جرزهای باربر جای ستون را گرفته و سقف مساجد بلندتر می گردد.

در مسجد قرطبه میله های ستونها دارای جرزهای باربری بودند که توسط قوسهای نگهدارنده بسته شده بود. ولی این شیوه با تمام مهارتی که در آن بکار رفته بود همه گیر نشد.

در بعضی مساجد مصری این دوره نیز قوسها نه فقط در سمت قبله بلکه در دو جهت عمود برهم اجرا می شد. مانند مساجد ابن طولون،الازهر و الحاکم. (البته این موارد به دوره متاخر عباسی می رسد که شیوه طاق و قوس در آنها بکار رفته است.)



5-1 مساجد ایرانی قرون اولیه هجری

در ایران هم زمان با خلفای عربی، امویان و عباسیان و سلسله های پراکنده سامانیان، صفاریان، آل بویه و... . بر خلاف شهرهایی چون دمشق و بغداد و... که مرکز خلافت بودند و یا از شهرهای مهم حوزه خلافت به شمار می آمدند (مساجد این شهرها عملکرد و بازتابی سیاسی را نیز بر عهده داشتند) در سرزمین ایران با تاثیر اعتقادات اسلامی، بنا و خصوصا مساجد بیشتر جنبه مردم واری و ساده زیستی داشته اند.

در این دوره مصالح مورد استفاده در مساجد ایرانی، مصالح بوم آورد بوده است. برای مثال در ساخت بنای مسجد جامع فهرج یزد دیوارهای چینه ای را از گل محلی و ستونها را نیز با خشت خام ساخته اند.

به دلیل معمول نبودن طاقهای چهاربخشی یا کلنبو، طاقها از نوع آهنگ با منحنی سازه دار می باشد.

در کل بنا، به بناهای دوره اشکانی و ساسانی شباهت دارد. ولی پلان بنا چون سایر مساجد اولیه ایرانی از پلان مساجد اولیه عربی اقتباس شده است.

مسجد تاری خانه دامغان بعد از مسجد جامع فهرج از قدیمی ترین مساجد ایرانی است.در پلان و نمای آن در دوره های بعد تغییراتی داده شده است. از جمله اینکه بعضی دهانه ها بزرگتر شده و ارتفاعشان تغییر یافته است. (بیشتر شده است). نیز بعضی از قوسهای مازه دار به تیزه دار تغییر یافته اند. ولی آنچه که بارز است استفاده از فرم پلان مساجد اولیه اسلامی در کنار استفاده از پوشش سقف و قوسهای ایرانی است.

همچنین استفاده از مصالح بوم آورد و رعایت سادگی در حد امکان این مساجد را از مساجد هم عصر خود در سرزمین های اسلامی متمایز می کند. از دیگر بناهای این عصر در ایران باید به طرح اولیه مسجد جامع اصفهان، طرح اولیه مسجد جامع اردستان، مسجد جامع ابرقو، مسجد جامع ساوه، مسجد جامع نایین، مسجد جامع میبد و مسجد جامع نیریز اشاره نمود.

















پرسپکتیو مسجد جامع فهرج





2. معماری اسلامی ایران :



1-2 معماری دوره سلجوقی

2-2 معماری دوره ایلخانی

3-2 معماری دوره تیموری

4-2 معماری صفویه تا قاجاریه



1-2 معماری دوره سلجوقی

معماری دوره سلجوقی تمام ویژگیهای خوب شیوه های قبلی را اعم از شکوه معماری قبل از اسلام و دقت معماری قرون اولیه هجری را داراست.

در این دوره ساختمان از پای بست با مصالح مرغوب برپا می شد. انواع نقش های شکسته و گره سازی با آجر و کاشی یا گره سازی درهم (کاشی و آجر) که اخیرا معقلی نامیده می شود در این دوره آغاز می گردد.













نمونه گره سازی های سلجوقی (کاروان سرای رباط شرف)



در این نوع گره سازی قطعاتی از کاشی را به صورت نگین و بسیار ساده در میان قطعات آجری بکار می برده اند که جلوه خاصی به بنا می داده است.

گچبری از دیگر تزئینات شاخص بناهای این دوره است و گچبری هایی را که در این دوره انجام داده اند هیچ وقت نتوانسته اند در دوره های بعد انجام دهند.

در این شیوه ها بناهای متفاوتی با عملکردهای مختلف ساخته شده اند.میل های راهنما در انواع و اقسام شکل ها چون هشت گوش، دایره، چهار گوش و... ساخته شده اند. بعضی از آنها علاوه بر راهنما بودن، محلی برای دفن بانی آن بوده اند.













نمونه پلان های برج های سلجوقی























گنبد قابوس (نما پلان و برش)























گنبد کبود مراغه گنبد مدور مراغه سه گنبد ارومیه



مساجد نیز چون سایر دوره ها از بناهای شاخص این دوره بوده اند. تبدیل مساجد شبستانی به چهار ایوانی در این دوره صورت می گیرد. البته ایوان را در قبل از اسلام نیز داشته ایم. مسجد جامع زواره را مورخین اولین مسجد چهار ایوانی می دانند. کاوش های باستان شناسی نشان می دهد که این مسجد قبل از چهار ایوانی بودن، شبستانی بوده است. در بناهایی مثل مسجد جامع اردستان و مسجد جامع اصفهان نیز با برداشتن ردیف هایی از ستونهای شبستان، گنبدخانه و ایوانهایی ساخته اند.

























پلان مساجد جامع زواره اردستان و گلپایگان



سیستم طاق ها و قوسها و گنبدها در این دوره به حد اعلای پیشرفت خود می رسند و زمینه ای مساعد برای تکامل در شیوه های بعدی را پدید می آورند. در این دوره از انواع قوسهای تیزه دار استفاده شده است. همچنین انواع طاق های چهار بخشی و کلنبو جای طاق های آهنگ قرون اولیه اسلامی را می گیرد.



























طاق چهار بخشی طاق کلنبو



گنبدها نیز در انواع شکلهای ساختمانی ساخته شده اند. اولین نمونه گنبدهای گسسته نار را در برج های خرقان داریم. نوع متکامل تر آن بعدها در شیراز بصورت ترک دار ساخته شد. گنبد گسسته رک نیز که از ویژگیهای معماری شمال ایران بود در این دوره رایج شد. بهترین نمونه آن گنبد قابوس می باشد.

انواع گنبدهای خاگی نیز در بناهای مختلف این دوره ساخته شده اند. مانند گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان.

گنبدهای دو پوسته پیوسته و نیز نمونه های زیبایی از گنبدهای ترکین نیز در این دوره ساخته شده اند. از گنبدهای ترکین می توان به گنبد خواجه نظام الملک مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.















گنبد خواجه نظام الملک



از دیگر بناهای مهم این دوره میتوان به کاروانسرای رباط شرف و آرامگاه شاه عبدالعظیم اشاره نمود. آرامگاه شاه عبدالعظیم مقبره مسجدالملک اسعد، وکیل مظالم ملکشاه سلجوقی بوده که از سادات شیعی قم بوده اند.





2-2 معماری دوره ایلخانی

حملات ویرانگر چنگیز به فلات ایران، پس از مرگش به امر اوگتای قاآن ادامه داشت.در سال 652 هولاگو برادر منگو قاآن مامور حکومت بر ایران شد. او بعد از فتح بغداد تمام غنایمی را که از نواحی مختلف بدست آورده بود با خود به آذربایجان برد و مقر خود را شهر مراغه قرار داد. با ماموریت او بر ایران سلسله جدیدی از سلاطین مغول در این سرزمین تشکیل شد که به سلسله ایلخانان معروفند. آنها تا سال 736 هجری با قدرت و سال دیگر با ضعف و زبونی بر ایران حکومت کردند. در این میان نباید اهمیت دانشمند بزرگ اسلامی خواجه نصیرالدین طوسی در انتخاب پایتختی مراغه و جمع آوری دیگر هنرمندان در این مکان را آغاز کرد که زمینه ساز ایجاد بزرگترین رصدخانه زمان خود شد. در دوره ایلخانان پایتخت یکبار از مراغه به تبریز و سپس به سلطانیه انتقال یافت.

شیوه معماری دوره ایلخانی بدلیل مقطع زمانی خاص خود دارای ویژگی هایی است. یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در این ویژگی ها نیاز به تعداد زیادی بناست در نتیجه عجله در ساخت و ساز و همینطور مدوله شدن معماری را شاهدیم. همچنین با از بین رفتن تعداد زیادی از هنرمندان و معماران در این دوره سازندگان اشتباهاتی داشته اند. این موضوع حتی در مکان یابی شهرها نیز صدق می کند. نمونه آن مجموعه سلطانیه است که پس از مرگ اولجایتو متروکه می گردد.



ویژگی های معماری مهم این دوره عبارتند از:

1. تنوع زیاد در پلانها و ابعاد و اندازه های بزرگ خصوصا در ارتفاع بناها

2. استفاده از پوشش گنبد و طاق های متنوع

3. استفاده از کاشی هفت رنگ در بعضی بناها

4. استفاده از کاشی معرق در بنا ها

5. استفاده از نقش های آجری، انواع گره سازی آجری، گره سازی کاشی و گره سازی آجر و کاشی

6. نما سازی الحاقی

به لحاظ کاربری بنا های این دوره بیشتر شامل رصد خانه، آرامگاه، مساجد و بالاخص مجموعه های شهری اشاره نمود.















ارک علیشاه گنبد سلطانیه

از آثار شاخص دوره ایلخانی می توان به رصد خانه مراغه، مجموعه تخت سلیمان ، شنب غازان خان در تبریز، ربع رشیدی (توسط خواجه رشیدالدین فضل اله) در اوایل قرن هشتم و مجموعه سلطانیه که فقط مقبره سلطان محمد خدابنده باقی مانده است، اشاره نمود.













تصویر بازسازی شده مقبره غازان خان (تبریز)









































مجموعه تخت سلیمان با تفکیک آثار ساسانی و ایلخانی

از مساجد این دوره نیز می توان مسجد علیشاه معروف به ارگ علیشاه، مسجد جامع ورامین و مسجد جامع یزد را نام برد. در مسجد جامع یزد گنبدخانه، شبستانها و ایوانها و رواقها مربوط به دوره ایلخانی هستند.

از جمله آثاری که در آنها معماری دوره های مختلف را شاهدیم و قسمتهایی از آنها مربوط به دوره ایلخانی هستند عبارتند از: مسجد جامع یزد، آرامگاه بایزید بسطامی، مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی، حرم مطهر امام رضا (ع).





3-2 معماری دوره تیموری

در اواخر دوره ایلخانان ماوراءالنهر بعد از جغتای دچار تجزیه گشت و بعدها فرمانروایی ناحیه سمرقند به امیر حسین (یکی از امرای ایلخانی) رسید. امیر حسین در مجادله ای توسط دامادش تیمور کشته شد و تیمور در سمرقند به جای وی به حکومت نشست و شروع به توسعه متصرفات خود کرد. در سال 872 هجری تیمور سپاهی بزرگ را به خراسان فرستاد و سپس خود نیز با آن سپاه بزرگ رفت و تمام خراسان و سیستان و افغانستان و هندوستان و... را پس از کشتارهایی بزرگ تسخیر کرد و سرانجام در سال 807 هجری قمری در راه فتح چین درگذشت.

تیمور در لشکر کشی های خود می کوشید هنگام فتح بلاد ،علما و اهل حرف و صنعت گرانی که در کار خود شهرت داشتند به سمرقند گسیل دارد .از میان پسران و نوادگان تیمور ، شاهرخ به معاشرت با علما و ادبا علاقه داشت،پسران شاهرخ،میرزا بایسنقرو میرزا الغ بیگ نیز مانند پدر دوست دار علم بودند.

معماری این دوره نیز چون دوره ایلخانی مستلزم ساخت و ساز های سریع پس از ویرانی های تیمور بوده است.معماری این دوره علی رغم این که بسیار ی ازخصوصیات دوره ایلخانی را دارد ولی نقطه ظهور آن خراسان و ماوراءالنهر چون شهرهای سمرقند و بلخ می باشد. در این دوره چون دوره ایلخانی طاق و گنبدها گونه های متفاوتی دارند.طاق آهنگ بیشتر در منطقه سمرقند و بخارا و برای پوشش ایوان ها ، راهرو ها و دیگر فضا ها بکار گرفته شده است .











مقبره خواجه ابو نصر پازسا



















گور امیر تیمور در سمرقند نمای گور امیر تیمور

تعداد زیادی از مقابر دوره تیموری بصورت برون گرا و با پلان های مربع شکل ساخته شده اند. مسجد کالیان بخارا ومسجد کبود تبریز نیز که متعلق به دوره ترکمانان می باشد به صورت برون گرا ساخته شده اند .











پلان مسجد کبودتبریز مسجد کالیان بخارا

دراین دوره به وسیله شاگردان مکتب خواجه نصیر الدین طوسی رصد خانه بزرگ سمرقند یا زیج الغ بیگ ساخته می شود.این رصد خانه بین سالهای 727- 824 هجری قمری به فرمان الغ بیگ فرزند شاهرخ و نواده تیمور که به ستاره شناسی علاقه فراوان داشت ساخته شد.

از دیگر اثار تیموری می توان به مسجد گوهر شاد مشهد اشاره کرد که به وسیله معمار قوام الدین شیرازی با الگوی چهار ایوانی و با تزئینات گره سازی ساده و درهم اجرا شده است .سردر رفیع مسجد جامع یزد نیز از الحاقات تیموری این بنا ست.





از خصوصیات معماری این دوره می توان به موارد زیر اشاره نمود :

1-ساقه گنبد ها بلند و گاها پوسته گنبد ها خصوصا در سمرقند و بخارا به صورت شیار دار اجرا شده اند.









آرامگاه ملکه گوهرشاد در هرات

2-تمایل زیاد به ساخت بنا های عظیم مثل مدرسه غیاثیه خر گرد (بین خاف و جام )که توسط قوام الدین شیرازی و پس از او پسرش غیاث الدین اجرا شده است ، در میان مدارس ایران به لحاظ دقت و تنوع در کار و پلان و همین طور نوع تزئینات کامل ترین مدرسه است .

3-مزارهای بزرگ و رفیع با پلان های چهار گوش









مجموعه آرامگاهی شاه زند سمرقند

4-گسترش گنبد های دو پوسته

5-استفاده از ستون در اطراف پایه های گنبد ها

- 6 گسترش بیشتر مدارس نسبت به مساجد













مدرسه غیاثیه خرگرد مدرسه الغ بیگ بخارا



7-پلان مساجد و مدارس تا اواسط این دوره بر مبنای طرح مساجد سلجوقی ساخته می شود یعنی یک صحن مستطیل شکل با چهار ایوان ،گنبد خانه در ضلع قبله و مناره هایی در ایوان اصلی و گاها در چهار گوش پلان





















آرامگاه بی بی خاتون دور نمایی از شهر بخارا



ولی در اواخر این دوره مساجدی بدون صحن شامل گنبد خانه و یک ایوان عمیق که مناره هایی بزرگ داشته رواج یافت .

8-از مشخصه های بارز معماری این دوره تزئینات شاخص آن است .تزئینات این دوره که عموما کاشی معرق است ،هر چند در دوره های قبل ابداع گشته ولی در این دوره به اوج اهمیت و برجسته گی می رسد .











دو نمونه کاشیکاری دوره تیموری

دوره صفویه تا قاجاریه

در اواخر دوره تیموری هرج و مرج تمام ایران را فرا گرفته بود و اقوام مختلف در نقاط مختلف ایران دست به شورش می زدند .یکی از آنها ترکمانان قراقویونلو در غرب و شمال غرب ایران بودند.آنها در سال 809 یکی از نوادگان تیمور به نام میرزا ابوبکر را از تبریز بیرون راندند و خود چندی بر این منطقه حکومت کردند .

در گیر و دار این اغتشاشات فردی بنام اسماعیل از خاندان صفوی و از اعقاب شیخ صفی الدین اردبیلی ارف بزرگ قرن هفتم و هشتم بعد از درگیری هایی با شروان شاهان و آق قویونلوها و پیروزی بر آنها درسال 908هجری قمری در تبریز به سلطنت نشست.

بعد از آن بسیاری از بلاد ایران شامل عراق ،شرق آسیای صغیر ،لرستان ،خوزستان وخراسان بزرگ را فتح کرد. پس از او فرزندش طهماسب و بعد از او اسماعیل دوم به سلطنت رسید.پس از جنگ چالدران چون شهر تبریز پایتخت مملکت به مرزهای عثمانی نزدیک بود قزوین مورد توجه قرار گرفت و به عنوان پایتخت دوم صفویه انتخاب شد. در این شهر بناها ،باغ ها و کوشک های بسیاری ایجاد شد که در حال حاضر آثار باقی مانده از دوران صفوی در محله های درب کوشک ،محله بلاغی ،محله خیابان ،محله دباغان و محله قویون میدان واقع شده اند.

مجموعه کاخ های شاهی شهر قزوین دارای هفت درب ورودی بوده که یکی از آنها به عالی قاپو باقی مانده است .این کاخها در زمان شاه طهماسب بنیان شده و شاه عباس اول آن را توسعه داده است .







ورودی عالی قاپو

از دیگر آثار این کاخ ها که بجا مانده است کاخ چهلستون می باشد.











پلان چهلستون قزوین نمای چهلستون قزوین



در قرن 11هجری قمری شاه عباس اول اصفهان را به پایتختی خود برگزید.

در حیطه شهرسازی با حفظ میدان کهنه و تمام کاربری های پیرامون آن مرکزیت حکومتی و تجاری به میدان نقش جهان انتقال یافت.نکته ای که در شهر سازی های سده اخیر ایران بر خلاف آن انجام یافته و بافت شهر سازی دوره ماقبل تخریب گشته است .







اصفهان اولیه

















بافت مرکزی اصفهان در دوره صفویه میدان نقش جهان

طراحی شهری این دوره در اصفهان بر اساس سنت دیرینه شهر سازی ایران و بهره گیری از تجارب کشورهای اروپایی که به دلیل موقعیت زمانی ارتباط بیشتری با ایران داشتند، مجموعه ای از کاخ ها ،کوشکها ،تفرجگاهها ،بازارها،مساجد بزرگ ، مدرسه ها ،کاروان سرا ها ،بار اندازها ،پلها براساس طرح و نقشه ای سنجیده ایجاد شده اند.

پوپ می نویسد :"گرچه معماری صفوی بدعتی را نشان نمی دهد و درخشانترین عصر معماری ایران نبوده ولی عصر اعتلا و آخرین نمایش معماری اسلامی ایران است "

خصوصیات معماری این دوره عبارتند از :

1-پلان ها به نسبت شیوه های قبل فرم ساده تری دارند.فرم پلان ها چهار ضلعی یا چند ضلعی و گاها با گوشه های پخ می باشد و برآمدگی و فرو رفتگی های کمتری به چشم می خورد .











پلان مسجد امام اصفهان پزسپکتیو مسجد امام

2-به تبع نوع نگرش دینی و فلسفی حکومت ،فاصله مراکز حکومتی و درباری با فضاهای مورد استفاده مردم کمتر شده و این دو ارتباط نزدیکتری با هم می یابند.









کاخ عالی قاپوی اصفهان در جوار میدان نقش جهان

3-عدول از اصول ایستایی بناها

4-گنبد سازی تغییر چندانی نمی کند فقط گوشه سازی ها ساده تر شده و گنبد ها و گلدسته ها ظریف ترو باریکتر اجرا می گردند.

5-کاشیکاری هفت رنگ و نگار گری دیوارهای داخلی عمده ترین تزئینات این دوره است.در بعضی بناها آینه کاری ،گچ معرق ،تزئینات چوبی و آجری نیز دیده می شود .











نمونه تزئینات روی چوب

6-تنوع در کاربری ها شامل بازار ،کاخ ،کوشک ،تفرجگاه ،مسجد و مدرسه و.......

















عمارت چهلستون هشت بهشت

















ورودی بازار قیصریه مسجد امام















پل خواجو سی و سه پل

































دور نمای مسجد شیخ لطف الله



پس از دوره صفویه در دوره زندیه خصوصا اوایل این دوره (کریمخان زند) تکرار معماری و شهر سازی دوره قبل با مقیاسی کمتر و کیفیتی که رو به افول دارد در شیراز تکرار می گردد.معماری زندیه تا قاجاریه با آهنگی کند سیر نزولی طی می کند که در دوره قاجاریه این سیر نزولی شتاب بیشتری می گردد.





3.معماری مصر، سوریه، عربستان

1-3 معماری دوره مملوکی مصر:

پس از وفات آخرین سلطان ایوبی، سپاهی که افراد آن جزو بردگان (مملوک) بودند مغولان را در سوریه شکست دادند و بایبرس بندقداری که یکی از بردگان پیشین دربار ایوبیان بود ، قدرتمندترین نیروی مخالف شد و نام سلطان برخود نهاد. سلسله سلاطین که پس از او بر سر کار آمدند مدت 250 سال از قاهره (مصر) تا سوریه و غرب عربستان فرمانروایی کردند و به دو دسته مملوکان بحری و برجی تقسیم می شدند. مملوکان نظام سیاسی خاصی داشتند که در آن طبقه حاکم بیشتر از بردگان ترک که اسلام آورده و اصول نظامی را تحصیل کرده و به خدمت سلطان یا نجبای بلند پایه در آمده بودند برگزیده می شدند و سرانجام از میان آنها یکی به سلطانی انتخاب می شد. پسران مملوکان موقعیت اجتماعی پایین تری داشتند. از آنجا که آنها آزاد تولد می یافتند از جرگه مملوکان خارج شده و از میراث سیاسی پدرانشان محروم می شدند. این نظام اساسا ناپایدار بود. دارایی های سلطان به خانواده اش تعلق نمی گرفت، از این رو بسیاری از مملوکان به نوعی از معماری روی آوردند تا از بقایای ثروت خود اطمینان یابند. بر اساس شرع پول و املاکی که برای بنیادی مقدس به ودیعه نهاده می شد (وقف) از مصادره شدن مصون می ماند. از این رو بسیاری از مملوکان به تاسیس چنین بنیادهایی پرداختند و نسلهایشان از قیمان و مواجب گیران آن موسسه ها شدند. معمولا این موسسه خیریه بر مزار موسس آن متمرکز بود و عوامل مذهبی و خیریه دیگری را از قبیل مسجد، مدرسه، بیمارستان، خانقاه، داروخانه و... شامل می شدند.

این مجموعه بر قطعه زمین بسیار کوچک و نامنظمی در جوار خیابان های اصلی واقع می شدند. فضایی که برای نماز اختصاص داشت به سمت قبله بود و نماهای ورودی، شاخص و پرکار و غالبا با مصالح سنگ بادبر و سنگ لاشه اجرا می شدند. بیشترین نمونه های این مجموعه ها در قاهره بجا مانده است.

از نمونه های سالمی که برجای مانده و قابل بررسی است می توان به مجموعه قلاوون اشاره کرد. این مجموعه در زمینی L شکل ساخته شده است. مدرسه و مقبره در ضلع شرقی و مشرف به خیابان و مناره در گوشه شمال شرقی بنا واقع شده است.







پلان مجتمع قلاوون



بیمارستان و فضاهای جانبی آن شامل انبارها، آبریزگاهها، مرده شوی خانه در پایه شکل L واقع شده اند. راهرویی طویل ورودی واقع شده در ضلع شرقی را به بیمارستان منتهی می کند. دسترسی مقبره و مدرسه نیز از این راهرو میسر می گردد.

نمای ورودی بنا که ضلع شرقی مشرف به خیابان می باشد از سنگ بادبر با قالب بندی هایی با قوس تیزه دار کاذب در پنجره های تکی و جفتی می باشد. نمای مدرسه با اختلافهای ظریفی از نمای مقبره متمایز شده ولی کل بنا با کنگره سراسری بالای بنا و نوار کتیبه طبقه اول به صورت واحدی در آمده است.









مجتمع قلاوون نمای مشرف به خیلبان نمای داخلی







نمای ورودی مجتمع قلاوون





پلان، نما و تزئیناتی شامل گره بندی های مرمرین، کتیبه های کوفی بنایی داخل بنا از معماری سوریه بلاخص دمشق می باشد. گروهی معتقدند که ویرانی سوریه بدست مغولان سبب روی آوردن صنعتگران به قاهره شد. ولی عده ای دیگر نیز معتقدند که مملوکان در لشگرکشی های خود با میراث غنی سوریه و جنوب شرق آناتولی آشنا شده و با ثروت و قدرت خود سبب جذب بهترین صنعتگران به قاهره شدند. گروهی از محققین نیز ویژگی های مجموعه های تدفینی قاهره را به بناهای شاهانه ایلخانان در شمالغرب ایران نسبت می دهند. ایلخانان که قدرت اصلی اوایل قرن هشتم هجری در منطقه بودند، با سقوط آنها بناسازی امپراطوری شان متوقف و در آشفتگی اوضاع و طاعونی که به دنبال آن در سرتاسر خاورمیانه شایع شده بود صنعتگران رو به قاهره آوردند و با خود فنون و نقش مایه هایی نظیر طاقهای قوسی مقرنس کاری و کتیبه های کوفی را بدان جا بردند.

از دیگر مجموعه های مملوکی قاهره می توان به مجموعه حسن اشاره کرد.

حسن از سلاطین منفوری بود که نسبت به مملوکان خود خست می ورزید و پولهای خزانه را خرج مجتمع تدفینی عظیم خود می کرد. این طرح که احتمالا بزرگترین بنای عهد مملوکی بود در زمینی مجاور میدانی بزرگ احداث شد و مشتمل است بر مسجدی چلیپایی شکل و چهار ایوانی با چهار مدرسه (برای چهار شریعت اهل تسنن)، آرامگاه، یتیم خانه، بیمارستان، بازار سرپوشیده، برج مخزن آب، حمام و آشپزخانه







پلان مجتمع حسن



قاب بندی های تزئینی نماهای خارجی و داخلی، مقرنسهای سنگی قرنیز بام، نیم گنبد ورودی، منبر مرمرین، کتیبه گچبری ایوان اصلی به خط کوفی از جمله تزئینات این مجموعه به شمار می روند.

گنبد پیازی شکل آرامگاه بر روی گوشه های مقرنس کاری شده چوبی واقع شده است. اگر معمار بنا می توانست گنبد سنگی را بر فراز آرامگاه بر پا نماید بی تردید این کار را می نمود ولی به سبب دهانه بزرگ گنبد ناگزیر از چوب استفاده کرده است.











نمای داخلی صحن مجتمع حسن نمای ورودی

پس از مرگ سلطان حسن در سال 763 هجری با نزاع شدید میان دستجات مملوکی، برقوق بن انس به سلطنت رسید و سلسله مملوکان قفقازی یا برجی را برپا کرد. معماری دوره برجی ها به سبب پیشرفت در چند جنبه ویژه و ممتاز است. برخی از این ویژگی ها پیش از این دوره و در اواخر دوره قبل نیز دیده می شود. با کم شدن روز افزون فضاهای شهری، بناها بلندتر شدند. مجتمع های تدفینی نوع اصلی بناسازی باقی ماند و با تعدیل نظر اهل سنت در باب ساخت مقبره این نوع بناها اهمیت بیشتری پیدا کرده و دارای نقشه متمرکزی گردیدند. سنگ همچنان مصالح اصلی بود. تزئینات داخلی و خارجی چشمگیرتر شد. گچبری ها در سبک این دوره جایگاه خاصی دارد. در این دوره مفرغ، مرمر، چوب و حتی گچ مطلوب تر و کمیاب تر شده بود و به همین دلیل فنونی رواج یافت تا از کمترین مواد، بیشترین استفاده را بکنند. مثلا دربهای چوبی بجای اینکه روکش کامل مفرغی داشته باشند با ترنج های مفرغی در مرکزوربع ترنج هایی در گوشه ها آراسته شده اند و یا برای کارهای شبکه دار مانند پنجره های نمای خارجی به جای شبکه منبت یکپارچه، تراشه های شیاردار چوب در کنار هم قرار گرفته اند.

از دیگر آثار مملوکی مصر می توان به مجتمع ناصر محمد ، مجتمع سالار و سنجرالجولی ، مسجد ماردینی ، مجتمع سلطانیه ، مجتمع فرج بن برقوق ، مسجد شیخ موید ، وکاله الجوری و مجتمع قایتبای اشاره کرد.











نمای صحن مسجد ماردینی









مجتمع ناصرمحمد: نمای خارجی نمای محراب نمای ورودی

از ویژگیهای معماری مملوکی مصر می توان به نماهای سنگی ، کنگره های دندانه داربام ، ارتفاع های زیاد به جهت شاخص نمودن بنا در بافت متراکم شهری ، استفاده از قوس های تیزه دار کاذب ، کاربرد زیاد تزئینات سنگی به خصوص مقرنس های سنگی ، استفاده از رج های متناوب سنگ های سیاه و سفید در نما های داخلی ، کاربرد تزئینات چوبی در بازشوها خصوصا شبکه های پنجره ها ، و مناره های چند اشکوبه عموما چند ضلعی اشاره کرد.







مجتمع سلطانیه مجتمع فرج بن برقوق











مجتمع قایتبای: نمای داخلی نمای خارجی















صحن وکاله الجوری

سوریه در این دوره تاریخی مورد تهاجم مغولان، امیران مملوکی و سپاه تیمور قرار گرفته و از طرفی از پایتخت مملوکیان دورتر بوده به همین دلیل آثاردوره مملوکی آن به لحاظ تعداد و وسعت به اندازه آثار قاهره نبوده است. در آثار بجا مانده در دمشق و حلب نیز به علت اینکه مانند قاهره با کمبود فضای شهری مواجه نبوده اند. بناها معمولا در قطعه زمین های صاف و منظم و با ارتفاع نه چندان زیاد شکل گرفته اند. از جمله آثار این دوره سوریه می توان به مسجد آق بوقا حلب اشاره نمود.







مسجد آق بوقای حلب حوضخانه قایتبای در بیت المقدس

آثار مملوکی عربستان نیز محدود به مدینه و مکه بوده اند. از امرای مملوکی برجی قایتبای در شهر های مقدس مکه و مدینه بناهای بسیاری برپا کرد. پس از آتش سوزی مسجد در سال 886 هجری به فرمان قایتبای آن را بازسازی کردند. انگیزه قایتبای از این اقدامات فراتر از علایق دینی بود. با ظهور عثمانیان و ترکمانان در خارج از قلمرو مملوکی تسلط به شهر های مقدس جهان اسلام برای اقتدار حکومت بسیار مهم بود. بیت المقدس سومین شهر مقدس در اسلام نیز برای قایتبای اهمیت داشت. مدرسه اشرفیه و حوضخانه قایتبای در حرم شریف از اقدامات عمرانی قایتبای در این شهر بود.



2-3 معماری دوره عثمانی مصر:

در فاصله سه قرن پس از شکست آخرین سلطان مملوکی (923 هجری) تا ورود ناپلئون به مصر (1213 هجری) قاهره مرکز استان مصر امپراطوری عثمانی بود. محققین این دوره را دوره انحطاط و رکود معماری مصر تلقی می کنند. قاهره برای صاحب منصبان ترک که بدانجا گمارده می شدند جایگاه پر مشقتی تلقی می شد. سوء مدیریت و مالیات غلات سبب گردید تا درآمدهای مصر به حد زیادی سقوط کند. والیان حکومتی نه سرمایه ای برای طرح های بزرگ داشتند و نه زمان. زیرا هیچ یک مدتی طولانی بر مسند خویش باقی نمی ماندند. از طرفی نمی خواستند بعد از مرگ در قاهره دفن شوند و مجتمع های تدفینی خود را در استانبول بنا می کردند.

خصوصیات معماری مملوکی با غلبه عثمانیان بر مصر تماما از بین نرفت. بلکه معماری مصر در دوره حکومت عثمانی نشان از پیوستگی های عمیق با گذشته دارد. از تغییرات بارز آن بکارگیری نوعی مناره مدادی شکل عثمانی به جای مناره چند اشکوبه مملوکی و ترجیح مساجد گنبددار به جای مساجد پر ستون است. تا اواخر دوره مملوکی گنبدهای سنگی تقریبا منحصر به معماری تدفینی بود، اما طی یک دهه که از غلبه ترکان گذشت از آنها در مساجد نیز استفاده کردند، مانند مسجد سنان پاشا در قاهره.



مسجد سنان پاشای قاهره



ترکیه از آناتولی تا امپراطوری عثمانی معماری .4

مرکز و شرق آناتولی قلمرو سلجوقیان روم بود. سلاجقه روم در سال 641 هجری از ایلخانان شکست خوردند. قدرت سلاجقه در دهه های بعد در پی زد و خوردهای داخلی بیشتر رو به ضعف گذارد. آناتولی شرقی پس از انقراض ایلخانان همچنان ارتباط نزدیک خود را با ایران حفظ کرد و در ید قدرت دو اتحاد ترکمان آق قویونلوها و قرا قویونلوها قرار گرفت. در آناتولی غربی نیز دهها امیر نشین مستقل منطقه ای که معمولا همه اینها را بنام ملوک الطوایف می شناسند بر مسند نسبتا یکپارچه حکومت سلجوقی نشستند. از این ملوک الطوایف موفق تر از همه دودمان عثمانی بود. آنان ابتدا به نام جنگجویانی در مرزهای بیزانس در شمال غرب آناتولی قدرت یافتند. سپس قلمرو خود را افزایشدادند تا اینکه سرانجام در سال 857 هجری موفق به شکست دادن بیزانسیان و فتح قسطنطنیه شدند.

معماری این سرزمین در سه دوره زمانی قابل بررسی است:

1- 4معماری سلجوقی تا اوایل عثمانی

2-4 معماری عثمانی تا قبل از فتح قسطنطنیه

3-4معماری عثمانی بعد از فتح قسطنطنیه

1. 4 معماری سلجوقی تا اوایل عثمانی:

در مرکز و شرق آناتولی که قلب قلمرو سلجوقیان روم بود سنن سلجوقی عمیق تر بود سبک سلجوقی رومی تا دوره ملوک الطوایفی ادامه یافت. ساخت مساجد منفرد با ستونهای چوبی که مشخصه معماری سلجوقی منطقه بود ادامه یافت. مسجد بای شهر بزرگترین و اصیل ترین نمونه از این نوع به شمار می رود.

نمونه دیگری که نشان می دهد چگونه سبک سلجوقی تا اوایل قرن هشتم هجری تداوم داشته آرامگاه شاهزاده خانم سلجوقی، خداوندخاتون است. این مقبره با پلان هشت ضلعی و گنبد رک و تزئینات نفیس نمونه ای از تداوم معماری سلجوقی بر شرق آناتولی می باشد.







مسجد بای شهر



2. 4 معماری عثمانی تا قبل از فتح قسطنطنیه:

در مرزهای غربی آناتولی معماری تجربی تر بود. زیرا معماران با اندیشه های تازه به ویژه با خصوصیات معماری بیزانسی و گنجینه ای از مصالح قدیمی و متعلق به قرون وسطی روبرو بودند هرچند معماری آناتولی را غالبا ذیل عناوین دودمانی (ملوک الطوایفی) بررسی می کنند ولی حکومت عثمانیان به رواج سبک نسبتا روشن و منسجمی انجامید.موفقیت های آنان در عرصه سیاست و توسعه دامنه قلمروشان سبب ظهور و رواج تدریجی سبک آنان در سرتاسر آناتولی و بیشتر سرزمینهای اسلامی امپراطوری عثمانی (بعد از فتح قسطنطنیه) گردید.

در اولین مساجد عثمانی غرب آناتولی برخی ویژگی های معماری سلجوقی مانند تناسب متعادل، اندازه و گوشه سازی خاص مشاهده می شود. ولی از مهمترین ویژگی خاص این مساجد کاربرد متناوب رج های آجر و سنگ (که از خصوصیات معماری بیزانسی است) می باشد.

از اولین مساجد عثمانی می توان به مسجد اورخان بورسه اشاره کرد که پلان T شکل آن الگوی بسیاری از مساجد بعدی این دوره گردید.







پلان مسجد اورخان بورسه



ین الگو که با نام مسجد زاویه دار شناخته شده است شامل صحن سرپوشیده و گنبدخانه در یک ضلع و اتاقهای زاویه در اضلاع دیگر برای درویشان مسافر و یک رواق ورودی در ضلع مقابل محراب بوده است در حالی که سلاطین اولیه عثمانی الگوی مساجد زاویه دار را می ساختند مساجد جامع در امیرنشینهای دیگر با الگوی محلی و با فرمهای متنوعی ساخته می شدند که جنبه های بدیع آنها بعدها با معماری عثمانی در هم آمیخته شد.از جمله این مساجد می توان به مسجد فیروز بیگ میلاس و مسجد الیاس بیگ بلط اشاره نمود.











مسجد سلطان مراداول بورسه: پلان طبقه اول پلان طبقه دوم نمای خارجی











نمای مسجد الیاس بیگ بلط مسجد فیروز بیگ میلاس

یک دهه بعد از شکست خانمان برانداز تیمور که بر بایزید اول وارد ساخت، پسر بایزید، محمد به نام سلطان امپراطوری متحد اروپا و آناتولی شناخته شد. اگرچه پایتخت او ادرنه بود ولی مثل پدر و جدش فرمان داد تا بالای تپه ای در بورسه مدفن سلاطین اولیه عثمانی، مسجد و مجتمع تدفینی خودش را بسازند که به مجتمع یشیل جامی معروف شد.

این بنا که به سبب کاشی کاریش به یشیل جامی معروف شده است اولین نمونه کاشی کاری در معماری عثمانی است که می توان آن را از دستاوردهای پس از تهاجم تیمور دانست. احتمالا استاد نقاش علی که او را به سمرقند برده بودند اولین کسی بوده که ایده کاشی کاری را به تزئینات دوره عثمانی وارد نموده است. در کتیبه های این بنا کاشی کاری ها بنام "استادان تبریزی" به ثبت رسیده اند.











پلان مسجد مجتمع یشیل جامی نمای ورودی مسجد یشیل جامی

پس از سلطان محمد پسرش سلطان مراد دوم مسجد اوچ شرفه لی را در ادرنه بنا نهاد. این مسجد اوج تجربه فضا آفرینی در معماری ملوک الطوایفی و اوایل عثمانی است که بسیاری از ویژگی های بدیعی اش مانند مدخل با شکوه، مناره های مدادی شکل و گنبدهایی با خیز کم (با سلسله مراتبی از بزرگ به کوچک) در معماری آتی عثمانی بعد از فتح قسطنطنیه تاثیر گذاشت.









مسجد اوچ شرفه لی ادرنه : پلان و برش نمای خارجی



نمونه کاشیکاری مسجد اوچ شرفه لی





3. 4 معماری عثمانی بعد از فتح قسطنطنیه:

سپاهیان عثمانی در سال 857 هجری (1453 م.) وارد قسطنطنیه مرکز حکومت بیزانس شدند. سلطان محمود دوم (فاتح) این شهر را پایتخت خود ساخت و کلیسای ایاصوفیه را به مسجد جامع شهر تبدیل کرد.

او اشتیاق سرشاری به ساختن کاخ داشت.اولین قصر سلطان محمد فاتح در استانبول به قصر قدیمی(اسکی سرای) شهرت یافته است. در نقشه ای قدیمی از شهر استانبول این قصر با مساحتی حدود 80 هکتار به صورت حصار بزرگ چهار گوشی با یک دروازه نشان داده شده است. درون حصار باغ ها محوطه ای مشتمل بر چند بنای گنبد دار را در میان گرفته است. این قصر در حال حاضر جزء دانشگاه استانبول و مجتمع مسجد سلیمانیه است. مهمترین قصر محمد دوم در محلی در راس شبه جزیره استانبول قرار دارد. این محل با زیر پوشش داشتن 60 هکتار به دو دریا و دو قاره مشرف بوده و در محل دژ بیزانس قدیم قرار گرفته است. این قصر در زمان خود به ینی سرای (قصر نو) و از قرن 19 به "توپ قاپی سرای" معروف گشته است.











سایت پلان قصر توپقاپی چینیلی کوشک توپقاپی(به سبک معماری ایرانی)

این قصر بر خلاف قصر های اروپایی، ترکیبی از تالارها، کلاه فرنگی ها، کوشک ها، اصطبل ها و آشپزخانه هایی است که ظاهرا به طور تصادفی در حصار دیوار خارجی که با برج ها و دروازه ها نشان گذاری گردیده، قرار گرفته است.

سلطان محمد سنت دیرپای مجتمع سازی این سرزمین را در استانبول ادامه داد. مجتمع فاتح که حدود 10 هکتار وسعت داشت چهارمین تپه استانبول بود که پیش تر در تصرف کلیسای حواریون مقدس (دومین کلیسای بزرگ شهر) و مدفن امپراطوران بیزانس قرار داشت. مجتمع فاتح بر خلاف قصرهای وی و مجتمعهای تدفینی دیگر طرحی متقارن دارد که نشان از در دسترس بودن زمینی هموار و بزرگ دارد. معمار این مجتمع اوستا سنان بوده که برای تشخیص وی از جانشین مشهورترش وی را سنان آنتیک یا سنان ارشد میخوانند.









پلان فرضی مجتمع فاتح

در دوره ی جانشینان سلطان محمد: بایزید دوم، سلطان سلیم اول و شاه سلیمان معماری عثمانی روندی صعودی پیموده و پس از شاه سلیمان معماری این سرزمین رو به افول گرایید.از بناهای مهم سه سلطان عثمانی یاد شده بعد از سلطان محمد فاتح می توان به مجتمع بایزید دوم، مجتمع شاهزاده و مجتمع سلیمانیه اشاره نمود.







مسجد بایزید دوم مسجد شهزاده









مسجد سلیمانیه: نمای خارجی نمای داخلی









: پرسپکتیو نمای خارجی مجتمع سلیمیه ادرنه

از اقدامات امپراطوری عثمانی در سایر سرزمینهای اسلامی می توان به کاشی کاری قبه الصخره در بیت المقدس و مجتمع سلیمانیه دمشق توسط شاه سلیمان عثمانی اشاره نمود. در سایر سرزمینهای اسلامی که به عنوان استانهای خراج گذار امپراطوری عثمانی بودند ویژگی های معماری عثمانی با معماری بومی سرزمینهای یاد شده تلفیق می گشت. مرمت مسجد الحرام و مسجد النبی در دوره های مختلف نیز از اقدامات سلاطین عثمانی بود که سعی در به اثبات رساندن قدرت خود به عنوان خلیفه جهان اسلام داشتند.









کاشیکاری قبه الصخره دمشق رواق مجتمع سلیمانیه دمشق

در پس تحول و پیشرفت معماری عثمانی بی تردید چهره کلیدی معمار سنان معروف قرار دارد. نقش محوری وی در سمت معمار دربار باعث شد که مهر افکار خود را روی معماری سرزمینهای اسلامی در دوره ای که یک قرن به طول انجامید به جا گذارد. معماران عثمانی امکانات نقشه متمرکز را بسان سازندگان کلیساهای بیزانس توسعه دادند. گنبدهای روی پلان شش ضلعی یا هشت ضلعی نیز شهرتی کمتر از گنبدخانه های با پلان مربع نداشتند. از ویژگی های شاخص معماری عثمانی بعد از فتح قسطنطنیه باید به استفاده از پنجره های متعدد در نمای خارجی، گنبد خانه های با پلان شش ضلعی و هشت ضلعی، آبشار گنبدها و نیم گنبدها، استفاده از قوس های نیمدایره و مناره هایی مدادی شکل معمولا در چهار گوشه پلان اشاره کرد.



معماری اسلامی شمال آفریقا (تونس، الجزایر و مراکش) 5.

همزمان با ایوبیان مصر موحدان در شمال آفریقا حکومت می کردند. پس از تضعیف و انقراض موحدان در شمال آفریقا دو حکومت بنی حفص (در تونس) و بنی مرین (در الجزایر و مراکش) به حکومت رسیدند.

در قرن 15 میلادی حکومت حفصیان تونس در سراشیبی سقوط افتاده بود. غالب شهرها از دست آنان درآمده و مدعیان تاج و تخت در شهرهای مختلف سر بر آوردند. در آغاز قرن 16 میلادی فقط منطقه تونس در قلمرو حفصیان باقی بود. اما با زیاد شدن نبردهای دریایی عثمانیان، حفصیان با حمایت اسپانیایی ها توانستند تا سال 1574 م. مقابل ترکان را سد کنند. اما سرانجام در این سال عثمانیان برای سومین و آخرین بار تونس را گشودند و آخرین حکمران حفصی را به اسارت به استانبول بردند. از اوایل قرن 17 میلادی خاندان مرادبای ها زیر نفوذ صوری عثمانیان به عنوان فرمانروای این دیار بر آمدند.

پس از تضعیف و انقراض امرای بنی مرین، موقعیت در الجزایر و مراکش با نقاط دیگر شمال آفریقا به کلی متفاوت بود. زیرا نیروی دریایی عثمانی هیچ وقت نتوانست قدرت خود را به اقیانوس اطلس بسط دهد. در مراکش قدرت این دیار در دست شخصیتهایی بود که پشت گرم به ارتباط با اخوت های صوفیانه که پیرامون شیوخ مورد تکریم محلی شکل می گرفت بودند. همزمان با غلبه دوباره مسیحیان بر اسپانیا و اخراج مسلمانان از آنجا خاندان شریفیان سعدیه در مراکش (که نسبت خود را به پیامبر می رساندند) به حکومت رسیدند. این دوره، دوره شکوفایی مراکش بود. در نیمه دوم قرن 17 میلادی شریفیان فلالیه( علوی) جای آنان را گرفتند که اولاد آنها تا امروز پادشاهان مراکش هستند.

و در الجزایر به ظاهر این منطقه کرسی استانی ترکان عثمانی بود ولی در عمل از مستقل ترین استانهای امپراطوری عثمانی به شمار می رفت و حاکمانشان با دولتهای اروپایی رابطه مستقیم داشتند.

قبل از بررسی معماری اسلامی کشورهای تونس مراکش و الجزایر لازم است به الگوی غالب معماری اسلامی شمال آفریقا(خصوصامساجد) اشاره نمود. ویژگیهای بارز مساجد شمال آفریقا عبارت است از:

- شبستان های ستوندار سنگی

- مناره های با پلان مربع شکل

- تزئینات سنگی با نقوش غالبا لوزی شکل

- گنبد های ترک دار با نقوش مشبک گچبری در میان ترک ها

- قوس های نعل اسبی

معماری اسلامی تونس: 5.1

از نمونه بناهای بجا مانده از دوره موحدان در تونس می توان به مسجد قصبه تونس اشاره کرد، که از الگوی مساجد شبستانی ستوندار سنگی شمال آفریقا تبعیت می کند. این بنا با پلان چهار گوش با مصالح عمده سنگ شبستانی با پوشش طاق و تو یزه دارد.









مسجد قصبه تونس



مقرنس ها و گچبری های گنبد خانه اصلی، از تاثیرات معماری مراکش و اسپانیاست. عنصر شاخص این بنا، مناره سنگی چهار گوشی است که با تزئینات لوزی شکل سنگی پوشیده و کلاهک نور گیری در بالای آن قرار دارد.

در دوره بنی حفص تونس از یک طرف با سرازیر شدگان مسلمانان اسپانیا رو در رو بود و از طرفی روابط نزدیک با مملوکان مصر داشت. در نتیجه هنر حفصیان نشان دهنده ی تلاقی هنر شرق و غرب اسلامی است. از معماری دوره بنی حفص در تونس می توان به مرمت مسجد جامع قیروان اشاره نمود. حفصیان که از موقعیت والای مسجد جامع این شهر به عنوان یکی از قدیمی ترین مساجد اسلامی آگاه بودند آن را بازسازی کردند. مجموعه های مشرف به صحن را بازسازی کرده و یک عمارت کلاه فرنگی در شرق بنا احداث کردند.









سجد جامع قیروان



بنی حفص علاوه بر ساخت و مرمت مساجد، این منطقه را با مدارس نیز آشنا کردند. ابو زکریا موسس دودمان بنی حفص اولین مدرسه را به نام مدرسه شماعیه در تونس تاسیس کرد. این مدرسه خانه ساده ای بود که برای آنکه به صورت محل مناسبی برای طلاب و عبادت آنان در آید تغییراتی در آن دادند. اما مدارس دیگر مانند منتصریه از ابتدا بعنوان مدارس ساخته شدند. این مدرسه الگوی چهار ایوانی داشته و احتمالا از مدارس مملوکی مصر که حفصیان با آنان رابطه نزدیک داشتند تاثیر گرفته است.

در زمان حکومت خاندان مرادیه اقتصاد تونس شکوفا گشته بود و در سرتاسر کشور بناهای عمومی و خیریه برپا گردید که شامل پل ها، حوضخانه ها، مدارس، مساجد و مرمت مدارس و مساجد بود.

از جمله این اقدامات می توان به مرمت زاویه ابوالبلوی (مسجد سلمانی) در قیروان توسط حموده پاشا اشاره نمود. این زاویه را در قرن 14 میلادی بر مقبره ابولبلوی از اصحاب پیامبر ساخته بودند. ستونها و قاببندی دور بازشوها با مرمر سفید ایتالیایی ساخته شده است. قسمت بالای نمای داخلی دیوارها گچبری و قسمت پایین کاشیکاری هایی با رنگ غالب زرد می باشد که آن را از دیگر کاشیکاری های دوره عثمانی متمایز می کند.

از دیگر بناهای این دوره تونس می توان به مسجد حموده پاشا اشاره کرد. این مسجد سنگی مشتمل بر شبستان مستطیل شکلی به عمق 5 دهانه و طول 7 دهانه است. این دهانه ها را به جز دهانه جلوی محراب (گنبد) با طاق گهواره ای یا متقاطع پوشانده اند. این مسجد چون سایر مساجد این دوره تونس هر چند ادامه سنت دیر پای مساجد ستوندار سنگی تونس است ولی تزئینات آن از جمله سر ستونها و پوشش چند رنگ اطراف محراب از تزئینات معماری اروپا متاثر گشته است.

معماری اسلامی مراکش:5.2

از آثار معماری موحدان در مراکش باید به مسجد قصبه شهر مراکش اشاره نمود که به سان مسجد قصبه تونس از الگوی مساجد شبستانی ستوندار سنگی شمال آفریقا تبعیت نموده است.

از شهرهای مراکش "تازا" اهمیتی سوق الجیشی داشت و اولین شهری بود که به دست بنی مرین افتاد. مسجد جامع تازا نیز با همان الگو از آثار دوره موحدان است که در اوایل دوره بنی مرین توسعه یافت. پهنای بیشتر طاقها و شکل نعل اسبی آنها که گردتر شده و استفاده از بام های با شیب دو طرفه و کاشیکاری نمای خارجی محدوده توسعه یافته را از قسمت اولیه متمایز می کند.













پلان مسجد تازا نمای زیر گنبد مسجد تازا

گنبد تویزه دار با تزئینات مشبک ما بین تویزه ها نیزکه از ویژگی های معماری شمال آفریقا است و نمونه آن در مسجد قرطبه و مسجد جامع تلمسان مشاهده می شود در این بنا .جود دارد.

از دیگر شهرهای مراکش باید به تلمسان اشاره کرد. سلطان ابو یعقوب مرینی چهار بار به تلمسان حمله کرد و هشت سال این شهر را در محاصره داشت. در مدت محاصره اردوگاه مستحکمی ساخت که به منصوره شهرت یافت و شامل حمامها، کاروانسراها، بیمارستانها و مسجد جامع بود. آنچه از این بنا به جا مانده خرابه های مسجد شامل مناره و مدخل ورودی است.











مناره و مدخل مسجد منصوره تلمسان



ابو یعقوب در محاصره تلمسان ناکام ماند و سه دهه بعد این شهر توسط نوه وی فتح و به قلمرو بنی مرین ملحق شد. طبق کتیبه موجود در این زمان ساخت مسجد منصوره اتمام و مسجد جامع تلمسان نیز مرمت شد.

از دیگر آثار معماری بنی مرین در مراکش می توان به مجتمع ابومیدان تلمسان، مدرسه بوعنانیه فاس و گورستان دودمانی چلا در رباط اشاره کرد.











مدرسه مجتمع ابو میدان تلمسان ورودی گورستان چلا













مدرسه بوعنانیه فاس : پلان نمای صحن



در دوره شریفان سعدیه و شریفان علوی مراکش از پیشرفت هایی که در نقاط دیگر جهان اسلام و اروپا صورت می گرفت دور ماند. مسلمانان رانده شده از اسپانیا مشوق گرایش به حفظ سنت قدیم و سنت گرایی بودند و ارتباط با شرق جهان اسلام نیز محدود گشته بود. الگوهای معماری با نوآوری کمتری نسبت به دیگر نقاط شمال آفریقا تکرار می شد. شهر مراکش در دوره شریفان سعدیه چون فاس در دوره بنی مرین، مرکز حیات هنری گردید. در دوره شریفان علوی نیز مکنس جای آن را گرفت.زیباترین نمونه معماری شریفان سعدیه مدرسه بن یوسف در مراکش است که بزرگترین مدرسه در مغرب تنها نمونه باقیمانده از بناهایی است که با پشتیبانی این خاندان ساخته شد. پلان مربع شکل و تقارن و نظم حاکم بر آن کمتر مشاهبی در بناهای همدوره خود دارد. چرا که بیشتر بناهای این دوره درون بافت شهری متراکم و در زمین های غیر هندسی بنا می شدند، مانند زاویه سید جزولی در مراکش.







پلان مدرسه بن یوسف











مدرسه بن یوسف مراکش مقابر شریفان سعدیه مراکش

با تحلیل بناهایی چون مقابر شریفان سعدیه مراکش، مدرسه بن یوسف، مسجد قرویین فاس و..... می توان در یافت که الگوهای سابق معماری شمال آفریقا در این دوره تکرار شده و کمتر نوآوری در آنها مشاهده می گردد.

در دوره شریفان علوی مکنس پایتخت مراکش گردید و مهمترین آثار معماری این شهر در این دوره قصرهای متعددی چون دارالکبیره، دارالمدرسه و هزار خم می باشند.









باب منصور مکنس

چون دیگر بناهای شمال آفریقا با اینکه مصالح اصلی ساخت بناهای این قصرها چینه بود ولی سایر مصالح را از سایر نقاطی که به آن دسترسی داشتند جمع می کردند. چون مرمر که در طول سالیان سال از ایتالیا وارد می شد.







معماری اسلامی الجزایر: 5.3

در دوره بنی مرین الجزیره شهر کوچکی بود که جزیره های کوچک متعددی در مقابل آن قرار داشت. از مهمترین بناهای دوره بنی مرین در این شهر می توان به مسجد جامع (جامع الکبیر) اشاره نمود. در دوره عثمانی با توسعه الجزیره این شهر با مساجد و قصرها آراسته گردید.

مهمترین مسجد شهر جامع جدید(جامع الجدید) است که در پنجاه متری جنوب غربی جامع الکبیر ساخته شده و آن را بیشتر به نام مسجد ماهیگیران می شناسند.









مسجد ماهیگیران الجزیره

نمای خارجی این مسجد با ارتفاع کوتاه و با پوشش دوغاب آهکی دارد که مناره ای چهارگوش در گوشه شمال شرقی دارد. فضاسازی مسجد شامل یک گنبد مرکزی پشتبندی شده با چهار نیم گنبد در اطراف آن می باشد که نشان می دهد بر خلاف مساجد شبستانی شمال آفریقا از الگوی مساجد عثمانی تبعیت نموده است. ولی فرم مناره مسجد ستونهای مرمرین و تزئینات به کار رفته از مساجد همدوره شمال آ فریقا تبعیت می کند.













معماری اسلامی هند 6.

از قرن ششم هجری که محمد بن سام از امرای افغانستان شمال هند را گشود و قطب الدین آیبک فرمانده سپاه او پایتخت خود را در دهلی بنیاد نهاد، سنت شاخصی از معماری اسلامی هند شکل گرفت و دهلی تخت گاه چند دودمان که مجموعا با نام سلاطین دهلی شناخته می شوند باقی ماند. این سلاطین تا نیمه قرن 10 هجری حکومت کردند. با پناه جستن فرهیختگانی که در پی تاراج مغولان از دور دست های غرب رو به دهلی گذاردند این شهر به سرعت به مرکز آموزش و فرهنگ اسلامی تبدیل شد.

فرقه های صوفی سهروردیه و چشتیه موفق شدند بسیاری از هندوها را به اسلام در آوردند هر چند شمار هندوهایی که به اسلام گرویدند هیچ گاه از 4/1 جمعیتشان فراتر نرفت.

از نیمه قرن دهم هجری (سال 933 هجری) بزرگترین و ثروتمندترین دودمان اسلامی هند، گورکانیان به قدرت رسیدند. "بابر" موسس این دودمان از ترکان جغتایی بود که نسبت او از پدر به تیمور و از مادر به چنگیزخان می رسید. جانشینان مهم او همایون، اکبر شاه، جهانگیر و شاه جهان اورنگ زیب بودند. شاه جهان برنامه متحد سازی آسیای مرکزی و هند را در امپراطوری اسلامی عظیمی با مذهب اهل تسنن برای مقابله با صفویان شیعی مذهب در سر داشت که در این امر ناکام ماند. در قرن 18 م. با انتقال قدرت به ملوک الطوایف و اروپایی ها به ویژه انگلیسی ها دوره امپراطوری گورکانی به پایان رسید.

6.1 معماری هند در دوره سلاطین دهلی:

در دوره سلاطین دهلی مسلمانان برای بناهای جدید مورد نیاز خود به ویژه مسجد و مقبره فنون بناسازی بومی را اتخاذ کردند. مناطق دیگر جهان اسلام مساجد جامع بزرگ داشتند و در نتیجه حامیان به ساخت موسسه هایی چون مدرسه و خانقاه و......ترغیب می شدند. اما هند به سنگ لوح سفیدی می ماند که به مجموعه کاملی از موسسات اسلامی نیاز داشت که اساسا نوع فضا آفرینی آنها با معابد هندویی تفاوت بنیادین داشت.

معابد هندو بناهایی مذهبی بودند که چونان کلیشه ای در معماری در کوهی بزرگ تجسم می یافت. فضای معبد شامل فضای اصلی، رواق ها و تالارهای ستوندار بوده است.

اما این معماری هرگز برای عبادت دسته جمعی که علت اصلی ساخت مسجد بود مناسب نبوده است. در بیشتر مناطق که مصالح عمده به کار رفته در معماری سنگ بوده، از مواد به کار رفته در معابد به ویژه ستونها و رواقها به نحو گسترده ای استفاده کرده اند. فرم غالب معماری هند معمری سنگی تیرپوش بوده که در آن تیرهای قائم و افقی بام های تاوه ای را نگه می دارند. بناهای سنگی معمولا بر روی سکوهای سنگی ساخته می شدند(پاسنگ).

با شروع شکل گیری معماری اسلامی از سده ششم هجری در هند پوشش طاق و گنبدی که شاخصه معماری آجری افغانستان، ایران و غرب آسیای مرکزی در دوره اسلامی است جای معماری سنگی تیرپوش را می گیرد. در ابتدا از شکل قوس تقلید می کردندو تالارهای پر ستون سنگی تیرپوش را با رواق های جدا کننده قوسی شکل می پوشاندند. اما دیری نگذشت که معماران فنون ساخت قوس و طاق را آموختند و فضاهای بزرگی را پوشش دادند. پاسنگ نیز که از ویژگی معماری معابد است قرن ها مشخصه مساجد هند بود. استفاده از حجم های توپر و سنگین در نماهای خارجی از دیگر ویژگی های معماری اسلامی هند در دوره سلاطین دهلی است.











مسجد اجمیر: پلان نمای رواق ها

شهر دهلی پایتخت اکثر دودمان های سلاطین دهلی در هر دوره دودمانی توسعه های جانبی در هفت دوره متفاوت داشته که آن را به هفت شهر معروف کرده است.









مراحل توسعه شهر دهلی



در قسمتهایی ا ز هندوستان که در حال حاضر در پاکستان واقع شده است همچون مولتان، معماری اسلامی ارتباطی تنگاتنگ با افغانستان و شرق ایران دارد. از جمله اینکه مصالح عمده به کار رفته در بناهای این منطقه آجر می باشد.





.



دروازه علایی مسجد قوت الاسلام دهلی مقبره رکنی عالم مولتان

معماری مقابر مانند مساجد شکل تازه ای از معماری بود که مسلمانان به هند آوردند و از الگوی پلان مربع یا هشت ضلعی با پوشش گنبدی که از معماری ایران اقتباس شده بود تبعیت می نمود. از دوره سلاطین دهلی یک مدرسه نیز به نام مدرسه حوض خاص دهلی بر جای مانده که بر روی پاسنگ بنا شده که شامل واحدهایی طولی بر گرد آبگیری است که با مقبره ای به هم متصل شده اند.

















مدرسه حوض خاص دهلی مقبره غیاث الدین دهلی

از اواخر سده 9 هجری معماری اسلامی در دیگر ولایات هند نیز بر پیشینه معماری منطقه دهلی رواج یافت. چون مناطق بنگال و دکن و شهرهای احمدآباد و گلبارکا، پاندوآ و جونپور.









مسجد پاندوآ مسجد جامع احمد آباد

معماری هند در دوره گورکانیان: 6.2

معماری دوره اول گورکانی:

بناهای تاریخی بر جای مانده از دوره گورکانیان از هر دوره دیگری بیشتر است. زیرا دولت گورکانی به خوبی بر قدرت والای معماری واقف بود و از آن به عنوان ابزاری برای نمایاندن قدرت خود استفاده می نمود. در سبک معماری گورکانی سنت های بومی مماری هندو و اسلامی با اشکال و فنون بر گرفته از ایران و آسیای مرکزی آمیخته گردید. در این سبک حجم های سه بعدی و توپر در بناهای اولیه سلطنتی جای خود را به ساخت های کشیده تری دادند که در آن سطوح تخت را به قاب هایی تقسیم می کردند. به جای سنگ و آجر و کاشی از سنگ های ماسه ای قرمز و مرمر سفید استفاده کردند. گنبد پیازی شکل از مشخصه های بارز معماری این دوره است. حکمرانانی که می خواستند بر تشرع خود تاکید ورزند به ساخت مساجد بزرگ پرداختندولی با این همه مشهورترین بناهای گورکانی مقابر یادبودی هستند که بر صفه هایی در میان باغ ها به سبک باغ های ایرانی چهار بخشی(چهار باغ) واقع شده اند. دژهای باشکوه و قصرهای برج و بارودار در سرتاسر هند خصوصا در پایتخت ها دهلی، فتحپور سکری، لاهور و آگره ساخته شدند.







مسجدی در دهلی













مقبره همایون دهلی : نمای خارجی پلان محوطه(چهار باغ)









قلعه قرمز آگره مقبره اکبر شاه سکندره



معماری دوره دوم گورکانی:

دوره دوم معماری گورکانی از زمان شاه جهان آغاز می شود. در این دوره قوس های تیزه دار رواج بیشتری یافته و به جای استفاده از ترکیب سنگ مرمر سفید و سنگ ماسه ای قرمز از سنگ مرمر (به تنهایی) با کنده کاری های نقش برجسته و خاتم کاری رنگی با جلوه ای بارز استفاده نموده اند.

از بناهای این دوره می توان به مقبره جهانگیر (پدر شاه جهان) در لاهور و عمارت تاج محل در آگره اشاره نمود.









مقبره جهانگیر لاهور

تاج محل مقبره ای که شاه جهان به یادبود همسرش ممتاز محل ساخت از بناهای پر آوازه معماری اسلامی در جهان به شمار می رود و به عنوان نماد و سمبل کشور هند ساخته شده است. این بنا در باغی چهار بخشی ولی این بار نه در میانه پلان بلکه در منتهی الیه شمالی و در طول رودخانه واقع شده است. بنای مقبره و صفه ای که بر آن واقع شده از مرمر سفید صیقلی سلخته شده است. گنبد پیازی با ساقه بلند و کلاه فرنگی ها و اتاق های هشت وجهی پیرامون گنبد کل حجم مقبره را تشکیل می دهند.







پلان محوطه تاج محل











تاج محل: نمای خارجی تزئینات سنگی

کتیبه های بنا شامل آیاتی از قرآن کریم در توصیف جهان واپسین است و به همین دلیل برخی معتقدند این مقبره تمثیلی از عرش الهی است که در روز جزا بر فراز باغ های بهشت قرار دارد. شاه جهان قصرها و مساجد بسیاری نیز ساخت که از آن جمله می توان به قلعه آگره و مسجد موتی اشاره کرد.



7. معماری اسلامی اسپانیا

در سال 92 هجری یک دسته از مسلمانان به رهبری طارق بن زیاد که نام وی در جبل الطارق ابدی شده است، توانستند بخش اعظمی از اسپانیا را فتح کنند. اعراب قلمرو جدید خود را در اسپانیا اندلس می گفتند و شهر قرطبه را به پایتختی برگزیند.

در سال 139 هجری فردی از خاندان بنی امیه به نام عبدالرحمن در اندلس حکومت مستقل امویان را بنیان نهاد. بعد از امویان قسنتهای مختلف اسپانیا توسط حکام محلی اداره می شد و سپس مرابطان و موحدان قدرت را به دست گرفتند. در اواسط قرن هفتم حملات و فشارهای دول مسیحی شمال اسپانیا افزایش یافته و قرطبه در سال 634 هجری و اشبیلیه در سال 645 هجری به دست مسیحیان افتاد. ولی در غرناطه حکومت بنی نصر تاسیس شد و دو قرن ونیم دوام یافت. دربار بنی نصردر غرناطه به رغم موقعیت پر مخاطره ای که میان پادشاه مسیحی در شمال و بنی مرین در جنوب داشت مرکز تابناک تمدن اسلامی باقی ماند تا اینکه در سال 898 هجری تمام شبه جزیره ایبری در تسلط مسیحیت قرار گرفت و تمدن اسلامی آن دیار با هشت قرن سابقه به پایان خود رسید.

در سالها یی که سراسر اروپا قرون وسطی را سپری می کرد اندلس مهد فرهنگ، هنر و علوم اسلامی بوده و وجود مدارس و مراکز علمی متعدد از مشخصات این سرزمین در دوره طلایی اسلامی بوده است.

از آثار قرون اولیه هجری در اسپانیا می توان به مسجد جامع قرطبه اشاره کرد.

بنای این مسجد به سال 92 هجری باز می گردد. یعنی زمانیکه بنی امیه شهر قرطبه را به عنوان پایتخت خلافت خود برگزیدند. در سال 170 هجری عبدالرحمن اقدام به بازسازی و توسعه مسجد کرد. پلان مسجد مستطیل شکل با صحنی در وسط می باشد. به تبعیت از مساجد قرون اولیه هجری نماهای خارجی مسجد ساده وبا قاب بندی هایی تقسیم بندی شده است. شبستان مسجد ستونهای باریک و بلندی دارد که با دو ردیف قوس در دو ارتفاع مختلف مهار گشته است. تدبیری که کمتر در بناهای این دوره و دوره های بعد تکرار شده است.















مسجد قرطبه: نمای داخلی شبستان محراب مسجد

از آثار معماری شاخص اسپانیا که دوره های تاریخی متعددی را شامل می شود کاخ الحمرا در غرناطه (گرنادا) است. این اثر از گرانبهاترین بقایای کاخهای اسلامی قرون وسطی است و یکی از معروفترین بناهای تاریخی جهان اسلام به شمار می رود. بناهای الحمرا دارای ساختی ساده و ساختمان تیرپوش و دیوارهای سنگی است که بامهای چوبی سبک را نگه می دارند. این مجموعه در اوایل قرن سوم هجری دارای ارگی بوده که احتمالا به سبب رنگ دیوارهایش (قرمز) الحمرا خوانده شده است. در قرن پنجم هجری ارگ به استحکامات شمال شهر اضافه شد و دو قرن بعد محمد اول موسس دودمان بنی نصر (همزمان با بنی حفص و بنی مرین) الحمرا را اقامتگاه خود ساخت و طی دو قرن جانشینان او به توسعه آن اقدام نمودند











.کاخ الحمرا: نمای صحن شیرها نمای داخلی یکی از گنبد ها









نمایی از رواق ها



این مجموعه شامل قلعه ها، سربازخانه ها، آب انبارها، حمام ها، خانه ها و..... می باشد. از ویژگی های بارز این مجموعه می توان به نماهای ساده خارجی و تزئینات پرکار در نماهای داخلی (کاشیکاری و گچبری های نفیس)، پوشش سقفهای چوبی و سبک، ستونهای باریک و بلند، قوس های نعل اسبی و در بعضی نماهای داخلی قوس های دالبری شکل اشاره کرد.













منابع و مآخذ :

هنر و معماری اسلامی – شیلا بلر و جاناتان ام بلوم – ترجمه اردشیر اشراقی

معماری اسلامی – روبرت هیلن براند – ترجمه دکتر باقرآیت الله زاده شیرازی

شیوه های معماری ایرانی – استاد محمد کریم پیرنیا

معماری و تزئینات اسلامی – درک هیل و اولگ گرابر – ترجمه مهرداد وحدتی

آثار اسلامی مکه و مدینه – رسول جعفریان

اطلس تاریخی جهان